अहं वदामि यत् रथाश्वस्य रूपेण अहं सर्वथा सुखी आसम्; मम सारथिः मम स्वामी आसीत्, तस्य हितम् आसीत् यत् सः मां सुष्ठु व्यवहरेत्, मां च अतिश्रमं न कारयेत्, यदि सः एवं साधुः न अपि आसीत्; परन्तु बहवः अश्वाः आसन् ये महारथस्वामिनः आसन्, ये तान् सारथिभ्यः प्रतिदिनं निश्चितं धनं दत्वा प्रयच्छन्ति स्म। यतः अश्वाः एतेषां न आसन्, तेषां एकमात्रं चिन्तनम् आसीत् यत् कथं तेषां धनं प्राप्नुयात्, प्रथमं स्वामिने दद्यात्, ततः स्वजीवनं च पोषयेत्; एतेषां अश्वानां कस्यचित् भयंकरः समयः आसीत्। नूनम्, अहं अल्पम् एव अवगच्छम्, परन्तु एतत् प्रायः स्थाने चर्चितं भवति स्म, चतुरः यः दयालुः आसीत्, अश्वानां प्रेमी च, सः कदाचित् वदति स्म यदि कोऽपि अत्यन्तं क्लान्तः अथवा दुर्व्यवहारितः आगच्छति।
एकदा एकः जीर्णः, दुःखितदृश्यः सारथिः, यः "सीडी समः" इति नाम्ना प्रसिद्धः आसीत्, स्वस्य अश्वं भयंकरं पीडितं दृष्ट्वा आनयत्, चतुरः अवदत्, "त्वं तव च अश्वः पुलिसस्थानकाय अधिकं योग्यौ स्तः न तु एतस्य स्थानस्य।"
सः मनुष्यः स्वस्य जीर्णं आच्छादनं अश्वस्य उपरि क्षिप्त्वा, चतुरं प्रति पूर्णतः परिवृत्य अवदत् यत् मरणोन्मुखः इव शब्दः आसीत्, "यदि पुलिसस्य किमपि कार्यम् अस्ति तर्हि तत् स्वामिनां सह भवितुम् अर्हति ये अस्मान् अत्यधिकं धनं याचन्ते, अथवा यात्रामूल्यैः सह यत् अत्यल्पं निर्धारितम्। यदि कश्चित् मनुष्यः प्रतिदिनं अष्टादश शिलिङ्गान् दातुं बाध्यते एकस्य रथस्य द्वयोः अश्वयोः च उपयोगाय, यथा अस्माकं बहवः ऋतौ कर्तव्यं भवति, तत् च अस्माभिः स्वस्य एकस्य पैस्य प्राप्तेः पूर्वं पूरयितव्यं भवति, अहं वदामि यत् एतत् कठिनात् कठिनं कार्यम् अस्ति; प्रत्येकं अश्वात् नव शिलिङ्गान् प्राप्तुं प्रतिदिनं पूर्वं स्वस्य जीवनं प्राप्तुं। त्वं जानासि यत् एतत् सत्यम् अस्ति, यदि अश्वाः न कार्यं कुर्वन्ति तर्हि अस्माभिः भूखितैः भवितव्यम्, अहं च मम बालकाः पूर्वम् एतत् जानन्ति स्म। मम षट् सन्ति, केवलम् एकः किमपि अर्जयति; अहं स्थाने चतुर्दश षोडश वा घण्टाः प्रतिदिनं तिष्ठामि, एतत् दश द्वादश वा सप्ताहानां यावत् मम रविवारः न आसीत्; त्वं जानासि यत् स्किन्नरः कदापि दिनं न ददाति यदि सः सहायं कर्तुं शक्नोति, यदि अहं कठिनं न कार्यं करोमि, कः करोति इति मां कथय! अहं उष्णं वस्त्रं मेकिन्टोशं च इच्छामि, परन्तु एतावतां पोषणं कृत्वा कथं मनुष्यः प्राप्नुयात्? अहं स्किन्नरं दातुं एकस्मिन् सप्ताहे पूर्वं मम घटिकां गिरवीं दत्तवान्, अहं तां पुनः न द्रक्ष्यामि।"
अन्ये केचन सारथयः तिष्ठन्तः स्म शिरः कम्पयन्तः स्म यत् सः सत्यं वदति। सः मनुष्यः अवदत्, "यूयं येषां स्वकीयाः अश्वाः रथाः च सन्ति, अथवा श्रेष्ठस्वामिनां कृते सारथित्वं कुर्वन्ति, तेषां उन्नतेः सुयोगः अस्ति, सत्कार्यस्य च अवसरः अस्ति; मम नास्ति। अस्माभिः प्रथमस्य मीलस्य अनन्तरं षण्मीलपरिमिते क्षेत्रे षड्पेन्याधिकं न आदातुं शक्यते। अद्य एव प्रातः अहं षण्मीलं गन्तव्यम् आसम्, त्रयः शिलिङ्गाः मात्रं प्राप्तवान्। अहं प्रतियात्रामूल्यं न प्राप्तवान्, सर्वां दूरीं पुनः आगन्तव्यम् आसीत्; अश्वस्य कृते द्वादश मीलानि, मम कृते त्रयः शिलिङ्गाः। ततः अहं त्रिमीलयात्रामूल्यं प्राप्तवान्, तत्र पेटिकाः पेटकाः च बहवः आसन् यदि ते बहिः स्थापिताः भवेयुः तर्हि बहवः द्विपेन्याः आगच्छेयुः; परन्तु त्वं जानासि यत् जनाः कथं कुर्वन्ति; यत् सर्वं अग्रासने अन्तः स्थापितुं शक्यते तत् सर्वं अन्तः स्थापितम्, त्रीणि गुरुणि पेटकाः उपरि स्थापिताः। तत् षड्पेन्याः आसीत्, यात्रामूल्यं च एकः शिलिङ्गः षड्पेन्याः; ततः अहं एकस्य शिलिङ्गस्य प्रतियात्रामूल्यं प्राप्तवान्। इदानीं अश्वस्य कृते अष्टादश मीलानि, मम कृते षड् शिलिङ्गाः; तस्य अश्वस्य कृते त्रयः शिलिङ्गाः अर्जितव्याः सन्ति, अपराह्नस्य अश्वस्य कृते नव शिलिङ्गाः अर्जितव्याः सन्ति यावत् अहं एकस्य पैस्य स्पर्शं करोमि। नूनम्, एतत् सर्वदा एवं दुष्टं न भवति, परन्तु त्वं जानासि यत् अनेकवारं भवति, अहं वदामि यत् एतत् उपहासः अस्ति यत् मनुष्यं वदति यत् सः स्वस्य अश्वं अतिश्रमं न कारयेत्, यतः यदा पशुः अत्यन्तं क्लान्तः भवति तदा कोदण्डः एव तस्य पादान् चालयितुं शक्नोति; त्वं स्वयं सहायं कर्तुं न शक्नोषि—त्वं स्वस्य पत्नीं बालकांश्च अश्वात् पूर्वं स्थापयितव्याः; स्वामिनः एतत् पश्यन्तु, अस्माभिः न शक्यते। अहं स्वस्य अश्वस्य दुर्व्यवहारं न करोमि तस्य कृते; नूनम्, त्वं वक्तुं न शक्नोषि यत् अहं करोमि। कुत्रचित् दोषः अस्ति—कदापि विश्रामदिनं न, कदापि पत्न्या बालकैः सह शान्तः घण्टः न। अहं प्रायः वृद्धः इव अनुभवामि, यद्यपि अहं केवलं पञ्चचत्वारिंशत् वर्षाणि अस्मि। त्वं जानासि यत् केचन सज्जनाः अस्मान् छलनाय अतियात्रामूल्याय च शङ्कितुं कियन्तः शीघ्राः सन्ति; किम्, ते स्वस्य पुटकानि हस्ते धृत्वा पेन्यपर्यन्तं गणयन्ति, अस्मान् च पश्यन्ति यथा यदि वयं चोराः स्मः। अहं इच्छामि यत् केचन तेषां मम स्थाने षोडश घण्टाः प्रतिदिनं उपविशेयुः, ततः जीवनं च अर्जयेयुः, अष्टादश शिलिङ्गाः च, सर्वेषु ऋतुषु; ते न इतिविशेषं सावधानाः भवेयुः यत् अस्मभ्यं षड्पेन्याधिकं न दद्युः अथवा सर्वं सामानं अन्तः न स्थापयेयुः। नूनम्, केचन तेषां अस्मभ्यं प्रायः सुष्ठु ददति, अन्यथा वयं जीवितुं न शक्नुमः; परन्तु त्वं तस्य उपरि निर्भरं कर्तुं न शक्नोषि।"
ये मनुष्याः तिष्ठन्तः स्म ते एतां वाचं अत्यन्तं अनुमोदितवन्तः, एकः च अवदत्, "एतत् अत्यन्तं कठिनम् अस्ति, यदि कश्चित् मनुष्यः कदाचित् दुष्कर्म करोति तर्हि आश्चर्यं नास्ति, यदि सः अतिरिक्तं मद्यं पिबति तर्हि कः तं निन्दितुं शक्नोति?"
जेरीः एतस्यां वार्तायां भागं न गृहीतवान्, परन्तु अहं तस्य मुखं इतिविषादयुक्तं पूर्वं न दृष्टवान् आसम्। चतुरः स्वस्य उभौ हस्तौ पुटकयोः स्थापयित्वा तिष्ठति स्म; इदानीं सः स्वस्य उष्णीषात् रुमालं निष्कास्य ललाटं मार्जितवान्।
"त्वया अहं पराजितः अस्मि, सम," सः अवदत्, "यतः एतत् सर्वं सत्यम् अस्ति, अहं त्वां पुलिसस्य विषये पुनः न निन्दिष्यामि; एतस्य अश्वस्य नेत्रे यत् भावः आसीत् तत् मां अभिभूतं कृतवान्। एतत् मनुष्यस्य कृते कठिनम् अस्ति, पशोः कृते च कठिनम् अस्ति, कः एतत् सुधारयितुं शक्नोति इति अहं न जानामि, परन्तु यदि किमपि तर्हि त्वं दीनं पशुं कथयितुं शक्नोषि यत् त्वं एतत् तस्मात् एवं निष्कासितुं खेदं अनुभवसि। कदाचित् स्निग्धः शब्दः एव अस्माभिः दातुं शक्यते, दीनाः पशवः, ते कियत् अवगच्छन्ति इति अद्भुतम् अस्ति।"
एतस्यां वार्तायां अनन्तरं कतिपयानां प्रातःकालानां अनन्तरं एकः नवः मनुष्यः समस्य रथेन स्थाने आगच्छत्।
"हलो!" एकः अवदत्, "सीडी समस्य किं जातम्?"
"सः रोगग्रस्तः शय्यायां अस्ति," सः मनुष्यः अवदत्, "सः गतरात्रौ प्राङ्गणे गृहीतः, सः कष्टेन गृहं प्राप्तवान्। तस्य पत्नी प्रातः एकं बालकं प्रेषितवती यत् तस्य पिता उच्चज्वरेण पीडितः अस्ति, बहिः न आगन्तुं शक्नोति, अतः अहं अत्र अस्मि।"
अग्रिमे प्रातःकाले सः एव मनुष्यः पुनः आगच्छत्।
"समः कथं अस्ति?" चतुरः अपृच्छत्।
"सः गतः," सः मनुष्यः अवदत्।
"किम्, गतः? त्वं वक्तुं न इच्छसि यत् सः मृतः?"
"मात्रं निःश्वासं त्यक्त्वा," अन्यः अवदत्, "सः अद्य प्रातः चतुर्घण्टायां मृतः; सः सर्वं ह्यः उन्मत्तः आसीत्—स्किन्नरस्य विषये उन्मत्तः आसीत्, रविवारस्य अभावे च। 'मम कदापि रविवारस्य विश्रामः न आसीत्,' एतानि तस्य अन्तिमानि वचनानि आसन्।"
कश्चित् कालं यावत् कोऽपि न अवदत्, ततः चतुरः अवदत्, "अहं वः कथयामि, मित्राणि, एतत् अस्माकं कृते सावधानता अस्ति।"