पूर्वसमुद्रतीरे पुरन्दरनगरं नाम वाणिज्यकेन्द्रम् आसीत्। तस्मिन् पुरन्दरनगरे चन्द्रनागः इति वणिक् आसीत्। सः पूर्वसमुद्रे द्वीपेषु वणिज्यं करोति स्म। सः महान् व्यापारी आसीत्। स्वबुद्धिकौशल्यबलेन एव बहु धनिकः जातः। तस्य समीपे अनेके कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति स्म। सः यं कमपि पुरुषं कार्यार्थं स्वीकरणात् पूर्वं तस्य चातुर्यं सम्यक् परीक्ष्य एव स्वीकरोति स्म। वस्तूनाम् आयातनिर्यातकार्ये साहाय्यार्थं तस्य एकः समर्थः साहाय्यकः अपेक्षितः आसीत्। एतं विषयं सः स्वमित्राणां वणिजां समीपे उक्तवान्। तेषु एकः स्नेहितः चन्द्रनागसमीपं युवकद्वयं प्रेषितवान्। सूचितवान् च—“एतौ उभौ अपि विश्वासपात्रे एव। अपेक्षितम् एकं स्वीकरोतु” इति। तयोः एकस्य नाम विशाखः, अपरस्य नाम आनन्दः।

चन्द्रनागः प्रथमम् आनन्दं समुद्रतीरे स्थितं स्व-भाण्डागारं नीतवान्। तत्र अनेकाः काष्टपेटिकाः इतस्ततः पतिताः आसन्। चन्द्रनागः आनन्दस्य कृते ताः पेटिकाः प्रदर्शयन् उक्तवान्—“पश्यतु, एतासु पेटिकासु रजतकांस्यादि-निर्मितानि अन्यान्यवस्तूनि सन्ति। एतानि वस्तूनि अहं चन्द्रपुरवणिजा क्रीतवान्। एतत्सर्वं यावच्छीघ्रं नौकाद्वारा पूर्वराज्येभ्यः प्रेषणीयम् अस्ति। सद्यःकाले एताः पेटिकाः भाण्डागारे व्यवस्थितं स्थापनीयाः” इति।

अनन्तरं चन्द्रनागः समीपस्थितान् चतुरः पुरुषान् आहूतवान्। तान् प्रदर्शयन् आनन्दम् उक्तवान्—“एते चन्द्रपुरवणिजः जनाः। एते एव एताः पेटिकाः आनीतवन्तः। एते समीपे दृश्यमाने प्रकोष्ठे पेटिकाः स्थापयन्ति। प्रकोष्ठे च अस्मदीयः एकः भवति। सः एताः पेटिकाः सुव्यवस्थित स्थापयति। भवान् तु तत्रैव स्थित्वा पेटिकानां गणनां स्वीकृत्य लिखित्वा, मम समीपं प्रेषयतु” इति। ततः निर्गतवान् च।

आनन्दः चन्द्रनागवचनानुसारं स्वकर्तव्यं कृतवान्। ते चत्वारः महता श्रमेण पेटिकाः आनयन्ति स्म। प्रकोष्ठस्थः चन्द्रनागपक्षीयः पुरुषः विनायासं ताः उन्नीय एकस्याः उपरि एकां स्थापयति स्म।

आनन्दः पेटिकाः गणयन् एतत्सर्वं परिशीलयति स्म। कार्यसमाप्तेः अनन्तरम् आनन्दः चन्द्रनागसमीपं गत्वा उक्तवान्—“सर्वाः पेटिकाः सुव्यवस्थितं स्थापिताः। आहत्य दशाधिकशतं पेटिकाः सन्ति” इति। गणनाचीटिकां च दत्तवान्। चन्द्रनागः चीटिकाम् एकवारं परिशील्य उक्तवान्—“अस्तु कार्यार्थं स्वीकरणीयः चेत् दिनद्वयानन्तरं भवन्तं सूचयामि” इति। आनन्दः ततः निर्गतः।

अपरस्मिन् दिने चन्द्रनागः विशाखम् अन्यत् भाण्डागारं नीतवान्। तत्र अव्यवस्थितं स्थिताः पेटिकाः प्रदर्श्य आनन्दाय यथा उक्तं तथैव उक्त्वा निर्गतः। तत्रापि पेटिकाः आनीतवन्तः चत्वारः कर्मकराः प्रकोष्ठे च चन्द्रनागीयः पुरुषः च आसन्।

भाण्डागारे पेटिकाः गणयतः विशाखस्य एकः सन्देहः समुत्पन्नः। चतुर्भिः पुरुषैः महता श्रमेण आनीयमानां पेटिकां चन्द्रनागीयपुरुषः निरायासम् उन्नीय एकस्याः उपरि अपरां स्थापयति। सः बलाढ्यः भीमकायः अपि न। एतत् सर्वं विशाखः सूक्ष्मं परिशीलयति स्म। यां पेटिकां महताश्रमेण चत्वारः आनयन्ति तां पेटिकां विनायासेन एकः एव स्थापयति किल? तर्हि पेटिकासु भारवस्तु किमपि न स्यात्। एते चन्द्रपुरवणिजः जनाः केवलं अभिनयं कुर्वन्ति वा? अत्र किमपि रहस्यं अस्तीति प्रतिभाति। पेटिकासु रजत-कांस्यादीनि वस्तूनि सन्ति इति उक्तम्। तत् असत्यं स्यात्। अयं विषयः चन्द्रनागस्य कृते अवश्वं अवश्यं वक्तव्यः इति निश्चितवान्।

कार्यसमाप्तेः अनन्तरं विशाखः चन्द्रनागसमीपं गत्वा उक्तवान्—“श्रीमन्! पेटिकाः दशाधिकशतं सन्ति। मम तु एकः संशयः।. चन्द्रपुरवणिजा सह भवतः सम्बन्धः बहुकालतः स्यात्। सः विश्वासार्हः अपि स्यात्। तदहं न जानामि। किन्तु इदानीं तस्य प्रामाणिकतायां मम सन्देहः अस्ति। वस्तुस्थितिकथनं मम कर्तव्यम्...”

“किमर्थं सन्देहः आगतः?” चन्द्रनागः पृष्टवान्।

“तासु पेटिकासु रजतकांस्यादिनिर्मितानि वस्तूनि सन्ति इति भवान् उक्तवान्। किन्तु अत्र वञ्चना स्यात् इति मम मतिः। पेटिकाः आनीतवन्तः चत्वारः पुरुषाः तदीयाः किल? ते च पेटिकायाः उन्नयने श्रमम् अभिनयन्ति। अन्यथा अस्मदीयः पुरुषः कथम् एकाकी विनायासं पेरिकाः उन्नेतुं समर्थः? पेटिकासु लोहवस्तूनि न सन्ति। बहुशः तृणसदृशानि लघुवस्तूति स्युः। अतः इदानीम् एव भवता भाण्डागारं गत्वा पेटिकाः परीक्षणीयाः। पुनः यदाकदाचित् वञ्चना ज्ञाता चेदपि सः वणिक् निराकुर्यात् किल?” इति।

एतत्वचनं श्रुत्वा चन्द्रनागः अतीव सन्तुष्टः। सः विशाखम् अभिनन्दन् उक्तवान्—“मित्र !! भवान् सूक्ष्मग्राही। ताः पेटिकाः पेटिकावाहकाः चत्वारः अपि अस्मदीयाः एव। उद्योगार्थम् आगतयोः भवतोः बुद्धिं चतुरतां च परीक्षितुं मया एवं कृतम् आसीत्। अत्र भवान् उत्तीर्णः। व्यापारे कार्यदक्षता बुद्धिचातुर्यम् एतत् द्वयमपि अपेक्षितम्। अन्यथा सञ्चितं धनं सर्वं क्षणेनैव विनश्यति। अद्य आरभ्य एव भवान् मत्समीपे उद्योगं करोतु। अहं मम मित्रम् इदानीम् एव सूचयामि” इति।

अस्यां परीक्षायां दैववशात् प्राप्तं विजयं स्मृता विशाखः आश्चर्यचकितः सन्तुष्टः च।